Claddu Bwyeill Neolithig!

 

Llun o Bryn Dinas tu ôl i'r maes claddu am Fwyeill Neolithig, Llanfairfechan

Hanes y Bwyeill Neolithig

Mae'r Bwyeill yn ran o hanes anhygoel o'r oes Neolithig. Cafwyd yr maes claddu yn Lanfairfechan ei arddu yn gychwyn y 1960au a ddarganfyddwyd y gweithwyr darnau o fwyeill roedd wedi bod yno ers tua 6000 o flynyddoedd. Cafwyd yr maes ei roi o dan sylw ac mae llawer mwy o ddarganfyddiadau wedi bod ers.

Felly beth yw'r Bwyeill arbennig yma?

Mae'r bwyeill wedi cael ei greu o garreg gwydn folcanig sydd dim ond i'w ddarganfod mewn llefydd penodol yn y Deyrnas Unedig. Mae'r ardaloedd yn gynnwys: Graiglwyd, Garreg Fawr, uwchben Tyddyn Drycin ac wrth gwrs Dinas, Llanfairfechan. Roedd nifer o bwrpasau i greu bwyeill ond mae'r ganlyniadau yn amrywiol. Cafodd eu defnyddio gan y "ffermwyr cyntaf" er mwyn glirio coed ac effeithio tiriogaethau ar ardrawiad isel gan glirio ac adfywio dros cyfnod amser byr. Roedd hefyd bwrpasau hela ac bwyta trwy dynnu croen oddi ar gig, cwffio a lladd anifeiliaid. 

Bwyeill o Garreg Lwyd gydag handlen fodern, Amgueddfa Penmaenmawr

Un o fy hoff bwrpasau'r bwyeill yw'r argraff ysbrydol ac anrhegol a oedd wedi'i basio lawr o genhedlaeth i genhedlaeth. Cafwyd y bwyeill ei basio i lawr gan hynafiaid fel symbol o bwysigrwydd y person ac rydym yn ei ddarganfod mewn llawer o safleoedd defod ar ôl cael ei ddinistro'n bwrpasol fel aberth. Mae'r bwyeill o'r ardal Llanfairfechan yn cael eu darganfod ar hyd y Deyrnas Unedig, sydd yn arwydd arall bod nhw wedi teithio am flynyddoedd trwy'r genhedlaethau.

Llun o naddion bwyeill wedi'u darganfod yn Lanfairfechan

Cafodd y bwyeill ei dylunio, siapio a'i sgleinio mewn safleoedd penodol o gwmpas y maes a welwch y newidiadau yma trwy'r naddion rydym yn gloddio heddiw. Fe wnaeth y gweithwyr naddu ar y garreg i fewn i'r siap cywir a bu'r gormodedd yn hedfan o gwmpas waelod y gweithle. Weithiau, byddent yn taro'r garreg yn anghywir neu bod camgymeriadau wedi achosi i'r bwyeill fod yn annefnyddiadwy ac felly roedd y garreg wedi'i waredwyd. Gelwir rhain yn "rough-outs" ac maent yn cael i ddarganfod ar hyd y safle. 

Mae'r bwyeill wedi cysylltu cymunedau ar draws y Deyrnas Unedig, felly mae'n bwysig ein bod yn cofio eu harbenigrwydd i'r genhedlaethau i ddod.

Yr Wythnos Cyntaf: Gwirfoddolwyr

Roedd pythefnos o gladdu i ddod ar gyfer y digwyddiad ac yn ystod yr wythnos cyntaf cafwyd yr maes digonedd o wirfoddolwyr i helpu'r archeolegwyr darganfod naddion. Jane Kenney roedd yn rhedeg y digwyddiad fel Rheolwr y Prosiect, Ymddiredolaeth Archaeolegol Gwynedd, gyda chymorth a gwaith John Roberts, Archeolegydd y Parc Cenedlaethol Eryri. 

Cychwynom gyda phyllau prawf ar mannau penodol dewisiodd Jane gyda 2, 3 neu ella 4 o wirfoddolwyr mewn pob un (yn dibynnu ar faint y pyll). Yn gyntaf roedd angen codi'r twndre (haen gwair ar y top) ac wedyn cychwyn claddu'r haen cyntaf o bridd newydd o'r arddu. Yn dibynnu ble roeddwn ni ar y bryn, roedd yr haen cyntaf yn mynd i lawr tua 1 metr cyn cyrraedd yr haen nesaf o dir mwy naturiol - roeddwn yn medru gweld yr newid mewn lliw o frown tywyll i frown-oren. 

Rheolwr y Prosiect, Jane Kenney, yn codi'r haen cyntaf o dwndre

Roedd naddion i'w weld mewn nifer o'r byllau prawf yn yr haen gyntaf oherwydd yr arddu o'r 1960au ac roedd darganfyddiadau ar hyd yr maes!

Llun ohonaf ar ôl darganfod fy nadd cyntaf yn fy mhyll prawf

Ar ôl dipyn o gladdio a defnyddio'r rhidyll ar yr haen cyntaf, darganfyddais fy nadd cyntaf fel welwch yn y llun isod. Roedd hi'n diddorol iawn i weld sut mae'r naddion yn wahanol i unrhyw garreg arall. Roedd 3 arwydd i edrych amdani:

1. Top y nadd yn fflat gan fod dyna ble tarodd y gweithiwr.
2. "Bulb" ble roedd pwysau'r taro wedi achosi'r darn top yn fwy trwchus na'r gwaelod - yn achosi siap wedi'i blygu ac yn denau ar y gwaelod (disgrifiodd yr archaeolegydd fel Pringle!).
3. Unrhyw cribau ar ochr y nadd sydd yn arwydd o siapio. 

Roedd hi'n hynod o ddiddorol yn gweld darganfyddiadau'r holl gwirfoddolwyr. Roedd y naddion yn dod mewn siapiau a meintiau gwahanol o bob pyll prawb gan ddangos arwyddion o'r math o waith digwyddodd yno. Er enghraifft roedd naddion llai mewn maint yn debygol o gael eu darganfod ar waelodau'r bryn oherwydd dyna lle roeddent yn gwneud y camau olaf o siapio cyn yr sgleinio. 

Gwirfoddolwyr yn gweithio ar byll prawf

Ar ôl wythnos o dywydd hardd a nifer o naddion wedi'i ddarganfod roedd hi'n amser i bacio i fyny tan yr wythnos nesaf. I ddod, roedd dosbarthiadau ysgolion gynradd lleol i gladdu am fwyeill! Ond am rwan, roedd hi'n wythnos llwyddiannus iawn o archeoleg, yn enwedig ar gyfer Partneriaeth Tirwedd y Carneddau. 

Ar ôl yr wythnos cyntaf roedd fy hyder o ddarganfod naddion a'i adnabod yng nghanol cerrig eraill wedi'i addasu'n bendigedig ac felly roeddwn yn edrych ymlaen tuag at dysgu'r plant ysgol yr wythnos nesaf.